Trong suốt nhiều thế kỷ, cuộc đấu tranh cho sự bình đẳng chủng tộc đã xuất hiện nhiều nhân vật thú vị, đi cùng với những quan điểm gây tranh luận. Một trong những nhân vật nổi bật và gây tranh cãi nhất là Marcus Garvey. Khác với nhiều người cùng đấu tranh vì bình đẳng, Garvey không chủ trương hòa nhập mà kêu gọi người da đen quay trở về châu Phi để thành lập một nhà nước thống nhất dành riêng cho người Phi.
Được nhiều người biết đến với biệt danh “Moses của người da đen”, Marcus Garvey là một nhà phân biệt có chủ đích, nhưng ông đã xây dựng được một lực lượng ủng hộ đông đảo trên khắp thế giới.
Thời niên thiếu của Marcus Garvey
Marcus Garvey chào đời vào ngày 17 tháng 8 năm 1887 trong một gia đình tương đối khá giả tại Saint Ann’s Bay, Jamaica. Khi còn trẻ, ông làm việc trong ngành in ấn, nơi ông được tiếp xúc với các ý tưởng về công đoàn và phong trào lao động. Vẫn còn là một thiếu niên, Garvey đã rời Jamaica để du lịch vòng quanh khu vực Trung Mỹ. Đến năm 1914, ông chuyển đến London và sống ở đây hai năm trước khi trở về quê nhà Jamaica.
Sau khi trở lại Jamaica vào năm 1914, Garvey cùng một nhóm bạn thành lập Hiệp hội Cải thiện và Bảo tồn Người da đen Toàn cầu cùng với Liên minh Cộng đồng Châu Phi. Tổ chức này thường được gọi ngắn gọn là Hiệp hội Cải thiện Cuộc sống Người da đen Toàn cầu (UNIA). Mục tiêu của tổ chức là thúc đẩy niềm tự hào trong cộng đồng người da đen và nâng cao đời sống của các cộng đồng châu Phi.
Marcus Garvey đến Hoa Kỳ
Năm 1916, Marcus Garvey chuyển đến Hoa Kỳ, mang theo tổ chức của mình và thành lập một chi nhánh của UNIA tại Harlem, New York. Buổi phát biểu đầu tiên của ông tại đây đã gặp thất bại nặng nề: Garvey bị la ó và thậm chí ngã khỏi sân khấu. Tuy nhiên, thay vì nản lòng, ông tiếp tục diễn thuyết trước đám đông và nhanh chóng thu hút được lượng lớn người ủng hộ. Sau khi diễn thuyết ở New York, ông đã thực hiện chuyến lưu diễn khắp nước Mỹ, phát biểu tại 38 bang.
Khi Hoa Kỳ tham gia Chiến tranh Thế giới thứ nhất, Garvey tình nguyện nhập ngũ nhưng bị đánh giá là không đủ sức khỏe để phục vụ. Dù đã cố gắng tham gia, ông sau này phản đối sự tham gia của người Mỹ gốc Phi trong cuộc chiến mà ông cùng nhà hoạt động Hubert Harrison gọi là “cuộc chiến của người da trắng.”
Một trong những triết lý chính của Garvey là chủ nghĩa ly khai. Ông lập luận rằng người da đen cần tự lực cánh sinh và khẳng định rằng chỉ khi họ trở nên mạnh mẽ về kinh tế thì mới có được sự tôn trọng.
Để thúc đẩy các mục tiêu kinh tế của UNIA, năm 1919, Garvey sáng lập Black Star Line, một công ty vận tải biển nhằm thúc đẩy thương mại giữa các cộng đồng người Phi ở hai bên bờ Đại Tây Dương. Năm 1920, ông tiếp tục thành lập Negro Factories Corporation, một hệ thống doanh nghiệp phục vụ mục tiêu phát triển kinh tế cho người gốc Phi.
Hệ thống này bao gồm nhiều loại hình kinh doanh, từ chuỗi cửa hàng tạp hóa, nhà xuất bản, xưởng may và thiết kế, cửa hàng bán mũ, nhà hàng, đến dịch vụ giặt là bằng hơi nước. Những doanh nghiệp này không chỉ tập trung ở Bắc Mỹ mà còn mở rộng sang Tây Ấn, Trung Mỹ, và châu Phi, với mục tiêu tạo cơ hội kinh tế và tăng cường sự thịnh vượng cho những người gốc Phi trên toàn thế giới.
Negro World
Một trong những cách mạnh mẽ nhất mà Marcus Garvey và các nhà hoạt động như ông sử dụng để kết nối với cộng đồng là thông qua tờ báo Negro World. Đây là tờ báo xuất bản hàng tuần và được phân phối đến các chi nhánh của UNIA tại 40 quốc gia.
Tờ báo này đạt được thành công lớn trong thời kỳ đó, với số lượng phát hành lên tới 200.000 bản mỗi tuần vào thời kỳ đỉnh cao. Trong các trang báo, các bài viết tập trung quảng bá nghệ thuật và văn hóa của người Mỹ gốc Phi. Đặc biệt, tờ báo cũng nhấn mạnh đến những đóng góp quan trọng của phụ nữ da đen, cả trong vai trò tác giả lẫn nhân vật được tôn vinh.
Negro World tồn tại và phát triển suốt những năm 1920 đến đầu những năm 1930. Tầm ảnh hưởng và sự lan tỏa của tờ báo mạnh mẽ đến mức nhiều chính quyền thực dân cấm bán và sở hữu nó, vì lo ngại rằng nội dung của báo sẽ khuyến khích người dân châu Phi trong các thuộc địa đứng lên đấu tranh và gây ra bất ổn.
Ám sát bất thành
Vào ngày 14 tháng 10 năm 1919, George Tyler, một người bán bán thời gian của tờ Negro World, đã đến văn phòng của Marcus Garvey với yêu cầu được gặp mặt trực tiếp. Khi Garvey ra ngoài để tìm hiểu tình hình, Tyler bất ngờ rút khẩu súng lục .38 và bắn vào ông bốn phát đạn. Một viên đạn chỉ sượt qua da đầu của Garvey, trong khi hai viên khác găm vào chân ông.
Ngay sau đó, Amy Ashwood, lãnh đạo nhánh phụ nữ của UNIA, đã lao vào can thiệp. Một cuộc giằng co xảy ra, khiến Tyler phải bỏ chạy. Tuy nhiên, hắn nhanh chóng bị cảnh sát bắt giữ và đưa về giam giữ. Chỉ một ngày sau đó, Tyler cố gắng trốn thoát bằng cách nhảy qua cửa sổ và rơi từ độ cao 30 feet, dẫn đến cái chết của hắn.
Nguyên nhân dẫn đến vụ tấn công này vẫn còn là một ẩn số, nhưng có nhiều suy đoán vào thời điểm đó. Một số ý kiến cho rằng Tyler là một nhà đầu tư vào Universal Restaurant của Garvey nhưng bị từ chối bởi UNIA. Một câu chuyện phổ biến hơn cho rằng vụ việc liên quan đến Edwin Kilroe, một trợ lý công tố viên da trắng của New York, người đã không thể buộc tội Garvey vì các cáo buộc trước đó. Trước vụ tấn công không lâu, Garvey đã xuất bản một bài xã luận chỉ trích gay gắt Kilroe.
Theo truyền thuyết, Tyler được cho là đã tuyên bố rằng chính Kilroe đã sai khiến hắn thực hiện vụ ám sát trước khi nổ súng. Tuy nhiên, tính xác thực của lời tuyên bố này không bao giờ được kiểm chứng và luôn bị nghi ngờ.
Hôn nhân và ly hôn
Ngay sau vụ ám sát bất thành, Marcus Garvey đã cầu hôn Amy Ashwood. Cô đồng ý, và cả hai tổ chức lễ cưới theo nghi thức Công giáo vào ngày Giáng Sinh năm 1919.
Sau đám cưới, họ hưởng tuần trăng mật kéo dài hai tuần tại Canada, cùng với một đoàn nhỏ các thành viên của UNIA. Trong thời gian này, Garvey tận dụng cơ hội để phát biểu tại các sự kiện ở Montreal và Toronto, trước khi trở về Harlem.
Tuy nhiên, cuộc hôn nhân này không kéo dài. Năm 1922, giữa những cáo buộc ngoại tình từ cả hai phía, Garvey đã ly hôn với Ashwood. Dù vậy, Ashwood không bao giờ chấp nhận việc ly hôn này. Sau đó, Garvey nhanh chóng kết hôn với Amy Jacques, một người từng là bạn cùng phòng của Ashwood và cũng từng là phù dâu chính trong đám cưới của họ.
Với Amy Jacques, Marcus Garvey có hai người con trai: Marcus Mosiah Garvey Jr., sinh năm 1930, và Julius Winston Garvey, sinh năm 1933.
Kẻ thù của Marcus Garvey
Những triết lý của Marcus Garvey không tránh khỏi sự chỉ trích. Trong khi UNIA chỉ chấp nhận thành viên là người da đen, một phong trào nổi bật hơn tại Hoa Kỳ là Hiệp hội Quốc gia vì Sự Tiến bộ của Người Da màu (NAACP), tổ chức với cam kết cơ bản là xây dựng một cộng đồng thành viên đa sắc tộc.
Nhà hoạt động nhân quyền hàng đầu W.E.B. Du Bois, một thành viên của NAACP, từng gọi Garvey là “kẻ thù nguy hiểm nhất của người da đen tại Mỹ.” Nguyên nhân xuất phát từ việc Garvey và UNIA cổ xúy tư tưởng phân biệt chủng tộc, điều mà Du Bois cho rằng đồng nghĩa với việc ủng hộ luận điệu của Ku Klux Klan.
Tuy nhiên, những bất đồng triết lý không phải là mối đe dọa lớn nhất đối với Marcus Garvey. Ông trở thành mục tiêu hàng đầu của J. Edgar Hoover, một gương mặt mới nổi của Cục Điều tra Liên bang (FBI). Trong mắt Hoover, Garvey là người kích động cộng đồng da đen đứng lên chống lại xã hội Mỹ. Với quyền lực ngày càng lớn, Hoover đã sử dụng mạng lưới gián điệp và phá hoại để đối phó với Garvey và UNIA.
Vấn đề lớn nhất của Garvey nằm ở hoạt động của Black Star Line, công ty vận tải mà ông sáng lập. Doanh nghiệp này đang đối mặt với khủng hoảng nghiêm trọng: các con tàu xuống cấp, và công ty gặp khó khăn tài chính. Tuy vậy, các quan chức của UNIA vẫn tiếp tục bán cổ phiếu, được cho là thông qua thư tín. Hoover và FBI coi đây là hành vi gian lận và đã tiến hành bắt giữ Garvey, đưa ông ra xét xử.
Dù bằng chứng mà phía công tố đưa ra khá yếu, Garvey vẫn bị kết tội và bị tuyên án 5 năm tù giam. Quá trình kháng cáo kéo dài khiến ông phải phụ thuộc vào hệ thống pháp lý chậm chạp. Tòa án Tối cao từ chối xem xét vụ án của ông, và vào năm 1925, ba năm sau khi bị bắt, Garvey bắt đầu thụ án tại nhà tù liên bang Atlanta.
Hai năm rưỡi sau, vào tháng 11 năm 1927, Tổng thống Calvin Coolidge đã giảm án cho Garvey, và ông được trả tự do đồng thời bị trục xuất. Sau khi rời Hoa Kỳ, Garvey đến Thụy Sĩ để phát biểu tại Hội Quốc Liên trước khi quay trở về Jamaica.
Những năm tháng cuối đời và cái chết của Marcus Garvey
Sau khi trở về Jamaica, Marcus Garvey thành lập Đảng Chính trị Nhân dân (People’s Political Party), tập trung vào các quyền lợi của người lao động và hỗ trợ những tầng lớp nghèo khó trong xã hội Jamaica. Dù UNIA vẫn tồn tại ở Hoa Kỳ, nhưng tổ chức này không còn thu hút được sự ủng hộ mạnh mẽ như trước.
Năm 1935, Garvey chuyển đến London, nơi ông sống cho đến khi qua đời vào ngày 10 tháng 6 năm 1940 vì một cơn đột quỵ. Do những khó khăn về vận chuyển trong thời chiến, thi hài của Garvey được chôn cất tại London.
Đến năm 1964, thi hài ông được khai quật và đưa về Jamaica, nơi ông được an táng dưới đài tưởng niệm Marcus Garvey Memorial tại Công viên Anh hùng Quốc gia (National Heroes Park) ở Kingston, vinh danh ông như một người hùng dân tộc của Jamaica.
Di sản của Marcus Garvey
Trong một thời kỳ trước khi Phong trào Dân quyền bùng nổ, Marcus Garvey đã trở thành tiếng nói đại diện cho người da đen trên toàn thế giới và là biểu tượng cho niềm tự hào của cộng đồng người da đen trong nhiều thập kỷ sau đó.
Tầm nhìn và niềm tin của ông đã ảnh hưởng sâu sắc đến nhiều tổ chức sau này với những quan điểm chính trị và tôn giáo đa dạng. Rastafarian, Black Panther Party, và Nation of Islam, cùng nhiều tổ chức khác, đều thừa nhận rằng triết lý của Garvey đã định hình một phần tư tưởng của họ.
Cho đến ngày nay, Garvey vẫn được tôn kính, và những tư tưởng của ông vẫn được các phong trào châu Phi thảo luận và áp dụng rộng rãi. Nhờ đó, di sản và tên tuổi của ông đã sánh vai cùng những nhân vật đấu tranh vì quyền lợi người da đen khác như Martin Luther King Jr., Malcolm X, Rosa Parks, Ella Baker, Nelson Mandela, và Steve Biko, chỉ để kể ra một vài tên tuổi.
Giống như những anh hùng ấy, tên tuổi của Marcus Garvey sẽ tiếp tục được lưu danh trong nhiều thập kỷ, thậm chí là hàng thế kỷ sau.
Lời kết
Marcus Garvey, một nhân vật gây nhiều tranh cãi, đã đóng một vai trò quan trọng trong việc xây dựng và phát triển tư tưởng Pan-Africanism, đồng thời là một người đi tiên phong trong phong trào đấu tranh vì quyền lợi của người da đen. Khác với nhiều nhà hoạt động khác, Garvey không chỉ kêu gọi sự hòa nhập mà còn nhấn mạnh việc người da đen cần quay trở lại châu Phi và xây dựng một quốc gia thống nhất dành riêng cho họ.
Qua bài viết từ Thefactsofwar, hy vọng bạn đã có cái nhìn sâu sắc hơn về cuộc đời, sự nghiệp và di sản của Marcus Garvey. Những tư tưởng và hành động của ông đã ảnh hưởng sâu rộng đến nhiều phong trào và tổ chức, từ Rastafarian cho đến Nation of Islam. Tên tuổi của Marcus Garvey sẽ sống mãi trong lịch sử đấu tranh vì quyền lợi của người da đen, tiếp nối cùng những tên tuổi vĩ đại khác như Martin Luther King Jr. và Nelson Mandela.
Biên dịch nội dung: Minh Tuấn
Nguồn: thecollector.com – Marcus Garvey: A Leader in the Pan-Africanist Movement
