Trong thời kỳ đỉnh cao, Đế chế Ba Tư trải dài từ dãy Hindu Kush ở phía Đông đến bờ biển Tiểu Á ở phía Tây. Lãnh thổ rộng lớn này được chia thành nhiều tỉnh hành chính gọi là satrapy, và mỗi tỉnh là nơi đặt những thành phố vĩ đại của thế giới Trung Đông cổ đại.
Từ những kinh đô hoàng gia như Persepolis và Pasargadae đến các trung tâm hành chính nổi tiếng như Susa và Babylon, Đế chế Achaemenid đã kiểm soát nhiều thành phố mang tính biểu tượng cả về văn hóa và chính trị. Trong bài viết này, cùng Thefactsofwar tìm hiểu chín thành phố vĩ đại nhất thời kỳ Achaemenid cùng những câu chuyện lịch sử đầy thú vị liên quan đến chúng.
Pasargadae – Thành phố vĩ đại đầu tiên của Đế chế Ba Tư
Sau khi Cyrus Đại đế nổi dậy chống lại người Medes vào năm 550 TCN và giành chiến thắng, ông đã bắt đầu xây dựng đế chế Ba Tư như một cường quốc thống trị. Để kỷ niệm chiến thắng vĩ đại này, Cyrus đã khởi công xây dựng một thành phố-cung điện xứng đáng với một vị vua, và đó chính là Pasargadae.
Cyrus đã chọn một vị trí trên đồng bằng màu mỡ gần sông Pulvar để xây dựng Pasargadae. Trong suốt 30 năm trị vì, thành phố này đã trở thành trung tâm tôn giáo và hoàng gia của đế chế Achaemenid đang phát triển. Một pháo đài hùng mạnh bảo vệ lối vào phía Bắc của thành phố, trong khi công viên hoàng gia tuyệt đẹp trở thành điểm nhấn chính.
Khu vườn này chịu ảnh hưởng từ các đế chế lớn khác ở Trung Đông như người Assyria, nhưng đồng thời cũng thiết lập những truyền thống độc đáo của riêng nó. Khu vườn được thiết kế theo kiểu hình học, với các kênh dẫn nước để duy trì sự tươi tốt của cây cối quanh một hồ nước trung tâm. Các tòa nhà đơn giản xung quanh được xây dựng nhằm tôn lên vẻ đẹp của khu vườn, thay vì làm lu mờ nó.
Cyrus cũng cho xây dựng ít nhất hai cung điện tại Pasargadae, cùng với một apadana sảnh đường đón tiếp thường được sử dụng để tiếp đón các đại biểu. Pasargadae còn là nơi an nghỉ của Cyrus, với lăng mộ đơn giản nhưng uy nghi của ông, hiện vẫn là một trong những di tích được trân trọng nhất của Iran.
Persepolis – Viên ngọc quý của vương triều Achaemenid
Sau triều đại ngắn ngủi của Cambyses, con trai Cyrus, ngai vàng của đế chế Ba Tư thuộc về Darius Đại đế. Mong muốn để lại dấu ấn riêng, Darius bắt đầu xây dựng một thành phố-cung điện cho riêng mình. Ông chọn vị trí cách Pasargadae khoảng 50km về phía hạ lưu sông và đặt tên cho thành phố là Persepolis.
Việc xây dựng Persepolis bắt đầu vào năm 518 TCN, nhanh chóng biến nơi đây thành trung tâm hoàng gia mới của đế chế Ba Tư. Xung quanh thành phố, một cộng đồng nghệ nhân và thợ xây dựng được hình thành để tạo nên một quần thể kiến trúc ấn tượng dưới chân núi.
Darius đã cho xây dựng một cung điện hùng vĩ và một apadana rộng lớn tại Persepolis. Sảnh đường khổng lồ này chắc chắn đã khiến các quan chức từ khắp nơi trong đế chế cảm thấy choáng ngợp khi đến cống nạp Darius. Những vị đại sứ này được khắc họa chi tiết trong các phù điêu tinh xảo, vẫn tồn tại cho đến ngày nay.
Persepolis tiếp tục mở rộng sau khi Darius qua đời. Con trai ông, Xerxes I, đã xây dựng cung điện của riêng mình tại đây, lớn hơn nhiều so với cung điện của cha. Xerxes cũng cho dựng Cổng Tất Cả Các Dân Tộc và hoàn thiện Kho Bạc Hoàng Gia.
Những người kế vị Xerxes tiếp tục thêm vào thành phố những công trình tưởng niệm của riêng họ. Tuy nhiên, vào năm 331 TCN, Alexander Đại đế đã xâm lược đế chế Achaemenid và phá hủy Persepolis, biến nơi này thành tro tàn.
Susa – Trung tâm hành chính của Đế chế Ba Tư
Susa, một trong những thành phố cổ xưa nhất Trung Đông, có thể đã được thành lập từ khoảng năm 4200 TCN. Trong nhiều thế kỷ, nơi đây là thủ đô của nền văn minh Elam và đã nhiều lần bị chinh phục qua các thời kỳ. Vào năm 540 TCN, Cyrus Đại đế chiếm quyền kiểm soát thành phố cổ này.
Sau khi Cyrus qua đời, con trai ông, Cambyses, đã chọn Susa làm thủ đô của mình. Khi Darius lên ngôi, Susa tiếp tục là nơi nghỉ ngơi hoàng gia yêu thích của ông. Dưới thời Darius, một cung điện tráng lệ mới được xây dựng tại Susa. Để hoàn thiện công trình này, Darius đã tập hợp những vật liệu tốt nhất từ khắp đế chế Ba Tư, bao gồm gạch từ Babylon, gỗ tuyết tùng từ Lebanon, vàng từ Sardis, cùng gỗ mun, ngà voi và bạc từ Ai Cập và Nubia.
Là trung tâm hành chính của đế chế Achaemenid, Susa được Darius chú trọng kết nối. Thành phố nằm trên một trong những điểm chính của Con Đường Hoàng Gia Ba Tư – tuyến đường dài 1.700 dặm kết nối các thành phố xa xôi trong đế chế.
Khi Alexander Đại đế chinh phục đế chế Ba Tư, Susa rơi vào tay ông nhưng không bị phá hủy như Persepolis. Thành phố tiếp tục duy trì vai trò là trung tâm quan trọng dưới sự cai trị của các đế chế tiếp theo như Parthia và Seleucid.
Ecbatana – Cuộc Chinh Phục Đầu Tiên của Đế chế Ba Tư
Khi Cyrus Đại đế nổi dậy chống lại người Medes để lập nên nhà nước Ba Tư, đối thủ của ông chính là vua Astyages. Theo nhà sử học Hy Lạp Herodotus, Astyages từng mơ thấy cháu trai mình sẽ chiếm ngôi, và để ngăn điều này xảy ra, ông ra lệnh giết cháu trai ngay từ khi mới sinh. Tuy nhiên, tướng Harpagus của Astyages đã không tuân lệnh mà bí mật cứu sống đứa trẻ. Đứa trẻ ấy sau này chính là Cyrus Đại đế.
Cuối cùng, Cyrus đã trỗi dậy và lật đổ Astyages, người từng đem quân xâm lược Ba Tư nhằm đàn áp cuộc nổi dậy. Nhưng Harpagus, chỉ huy một nửa đội quân của Astyages, đã phản bội và giao nộp nhà vua cho Cyrus. Cyrus tiến vào Ecbatana và chiếm lấy thủ đô của người Medes, biến nơi đây thành một phần trong đế chế Ba Tư.
Trong suốt thời kỳ cai trị của nhà Achaemenid, Ecbatana vẫn là một trong những thành phố quan trọng nhất của đế chế. Thành phố này đóng vai trò trung tâm hành chính và là nơi nghỉ mát mùa hè được yêu thích của nhiều vị vua Ba Tư. Theo Herodotus, Ecbatana là một pháo đài hùng mạnh với bảy lớp tường bao quanh, mặc dù điều này có thể đã được phóng đại.
Như nhiều thành phố khác trong đế chế Achaemenid, Ecbatana rơi vào tay Alexander Đại đế năm 330 TCN. Tại đây, Alexander đã ra lệnh xử tử một trong những vị tướng của mình, Parmenion, vì nghi ngờ ông ta phản bội.
Sardis – Trung tâm đúc tiền của Đế chế Achaemenid
Sau khi chinh phục Ecbatana, Cyrus Đại đế tiếp tục mở rộng ảnh hưởng của Ba Tư trong khu vực. Tại Lydia, một vương quốc bao gồm một phần Tiểu Á và các thành phố Hy Lạp ở Ionia, vua Croesus trở nên lo lắng. Là đồng minh và anh rể của Astyages, Croesus đã tìm cách đối đầu với người Ba Tư.
Cyrus đánh bại Croesus trong trận Thymbria. Theo truyền thống, Croesus rút lui khi mùa chiến dịch kết thúc. Tuy nhiên, Cyrus truy đuổi và bao vây thành Sardis. Croesus bỏ rơi phần hạ thành, nơi người nghèo sinh sống, và cố thủ tại thành lũy trên cao. Dù vậy, Cyrus vẫn giành chiến thắng và chiếm lấy Sardis vào năm 546 TCN.
Lydia từng là một vương quốc giàu có và giờ đây trở thành một phần của đế chế Ba Tư. Sự giàu có của Sardis bắt nguồn từ các xưởng đúc tiền bằng vàng và bạc, giúp người Lydia trở thành nền văn minh đầu tiên đúc ra đồng tiền vàng và bạc thuần khiết. Sardis đóng vai trò trung tâm quản lý một trong những tỉnh quan trọng nhất của Ba Tư và là điểm cuối của Con Đường Hoàng Gia Ba Tư.
Trong cuộc Nổi dậy của Ionia, lực lượng Hy Lạp đã đốt phá Sardis. Để trả thù, vua Darius đàn áp cuộc nổi dậy và phá hủy các thành bang Hy Lạp như Eretria và Athens. Sardis sau đó được xây dựng lại và vẫn thuộc đế chế Achaemenid cho đến khi đầu hàng Alexander Đại đế vào năm 334 TCN.
Babylon – Biểu tượng quyền lực của Đế chế Ba Tư
Vào năm 539 TCN, Cyrus Đại đế tiến vào Babylon với tư cách là một nhà chinh phục hòa bình. Việc chiếm được Babylon, một trong những thành phố cổ đại và quan trọng nhất của Lưỡng Hà, đã củng cố vị thế của Ba Tư như cường quốc thống trị tại Trung Đông.
Sau khi đánh bại quân đội của vua Nabonidus trong trận Opis, quân Ba Tư tiến đến Babylon. Thành phố quá kiên cố để có thể bị bao vây lâu dài. Tuy nhiên, khi Babylon đang tổ chức một lễ hội quan trọng, người Ba Tư đã chuyển hướng sông Euphrates để vượt qua tường thành và chiếm lấy thành phố.
Cả Cyrus và Darius đều tôn trọng uy tín của Babylon, cho phép thành phố giữ nguyên văn hóa và phong tục. Hai vị vua tham dự các lễ hội tôn giáo quan trọng của Babylon và coi trọng danh hiệu “Vua của Babylon.” Thành phố tiếp tục là trung tâm hành chính, nghệ thuật và học thuật của đế chế.
Cyrus và Darius đã cho phép thực hiện các dự án xây dựng lớn tại Babylon, đặc biệt ưu ái cho giới tư tế quyền lực của thần Marduk – vị thần bảo hộ của thành phố. Tuy nhiên, khi người dân Babylon nổi dậy chống lại thuế má nặng nề dưới triều Xerxes, ông đã trừng phạt thành phố một cách khắc nghiệt, được cho là đã phá hủy bức tượng linh thiêng của Marduk.
Khi Alexander Đại đế đánh bại đế chế Achaemenid, Babylon trở thành một trong những chiến lợi phẩm quý giá nhất của ông. Alexander ra lệnh không được phá hủy thành phố, và Babylon tiếp tục phát triển thịnh vượng dưới sự cai trị mới.
Memphis – Thủ đô của Đế chế Ba Tư tại Ai Cập
Ai Cập luôn là một thách thức lớn đối với Đế chế Ba Tư, với hai giai đoạn cai trị rõ rệt của nhà Achaemenid. Sau cái chết của Cyrus Đại đế, con trai ông là Cambyses đã tiến hành xâm lược và chinh phục Ai Cập vào năm 525 TCN.
Memphis trở thành thủ đô của tỉnh Ai Cập thuộc Ba Tư, mở đầu cho giai đoạn cai trị đầu tiên của nhà Achaemenid tại Ai Cập, được gọi là Vương triều thứ 27. Là một trong những thành phố cổ và quan trọng nhất của Ai Cập, Memphis là nơi tất cả các Pharaoh đăng quang và cũng là vị trí của Đền Ptah nổi tiếng.
Khi Darius lên ngôi, nhiều cuộc nổi dậy nổ ra, bao gồm cả tại Ai Cập. Để dập tắt các cuộc nổi loạn, Darius đã thể hiện sự ưu ái đối với tầng lớp tư tế bản địa của Ai Cập. Trong suốt triều đại của mình, ông tiếp tục chính sách này, đồng thời hoàn thành kênh đào Suez và hệ thống hóa luật pháp Ai Cập. Ông cũng xây dựng nhiều đền thờ để tôn vinh các vị thần Ai Cập.
Tuy nhiên, dưới thời Xerxes, Ai Cập một lần nữa nổi dậy. Xerxes đã trấn áp cuộc khởi nghĩa một cách tàn bạo, nhưng những người kế vị ông vẫn gặp nhiều khó khăn trong việc duy trì quyền kiểm soát. Vương triều thứ 27 của nhà Achaemenid bị lật đổ vào năm 405 TCN dưới triều đại Artaxerxes II bởi Nectanebo II, người tự xưng là Pharaoh.
Đến năm 343 TCN, Artaxerxes III tái chiếm Ai Cập và tái lập Memphis làm thủ đô, mở đầu cho giai đoạn cai trị thứ hai của nhà Achaemenid tại Ai Cập, được gọi là Vương triều thứ 31. Tuy nhiên, thời kỳ này rất ngắn ngủi, khi Ai Cập tự nguyện đầu hàng Alexander Đại đế vào năm 332 TCN.
Tyre – Căn cứ Hải quân của Xứ Phoenicia Ba Tư
Khi Cyrus Đại đế mở rộng lãnh thổ cho Đế chế Ba Tư mới hình thành, các thành bang Phoenicia dọc theo bờ biển Lebanon nhanh chóng bị sáp nhập. Cyrus chiếm được Tyre vào năm 539 TCN, và ban đầu các thành bang Phoenicia được phép giữ lại các vị vua bản địa.
Những thủy thủ tài ba và thương nhân thành công, các thành bang Phoenicia đã mở ra nhiều cơ hội kinh tế mới cho Ba Tư. Tyre trở nên giàu có và nổi bật nhờ buôn bán thuốc nhuộm tím chiết xuất từ ốc biển Murex cùng các hàng hóa khác như bạc.
Tyre và các thành bang Phoenicia khác cũng đóng vai trò là đồng minh quân sự hữu ích. Tuy nhiên, đã có một số bất đồng. Khi Vua Cambyses tổ chức một cuộc viễn chinh nhằm chiếm Carthage, Tyre đã từ chối tấn công các hậu duệ của mình.
Trong các cuộc Chiến tranh Hy Lạp-Ba Tư, người Phoenicia là lực lượng nòng cốt của hải quân do Darius và Xerxes triển khai. Dưới thời các vị vua Ba Tư sau này, Tyre nhiều lần nổi dậy, bao gồm cuộc nổi loạn năm 392 TCN do Athens và Ai Cập xúi giục. Tyre được tự do khỏi sự cai trị của Ba Tư trong một thập kỷ trước khi cuộc nổi dậy bị dập tắt.
Trớ trêu thay, Tyre là thành bang Phoenicia duy nhất chống lại Alexander Đại đế khi các thành bang khác đầu hàng. Đáng tiếc, điều này dẫn đến sự hủy diệt nổi tiếng của thành phố vào năm 332 TCN.
Miletus – Thuộc địa Hy Lạp dưới quyền Đế chế Ba Tư
Trước khi Ba Tư xuất hiện, Miletus là một thuộc địa Hy Lạp thịnh vượng tại Ionia, nằm dọc bờ biển Tiểu Á. Thành phố này là trung tâm thương mại và học thuật, nơi nhà triết học Hy Lạp đầu tiên, Thales, được sinh ra.
Miletus rơi vào tay Ba Tư khi Cyrus Đại đế đánh bại vua Croesus của Lydia năm 546 TCN. Toàn bộ khu vực Tiểu Á trở thành lãnh thổ của Ba Tư, và Miletus tiếp tục giữ vai trò là một trung tâm thương mại quan trọng.
Tuy nhiên, Miletus đã gây ra nhiều khó khăn cho các vua Ba Tư. Chính Aristagoras, bạo chúa của Miletus, đã khởi xướng Cuộc Nổi dậy Ionia chống lại Darius Đại đế vào năm 499 TCN. Aristagoras nhận được sự hỗ trợ từ Athens và Eretria, nhưng cuối cùng bị đánh bại tại Trận Lade năm 493 TCN.
Darius ra lệnh giết toàn bộ nam giới ở Miletus và bán phụ nữ, trẻ em làm nô lệ. Sau khi Xerxes thất bại trong việc chinh phục Hy Lạp, Miletus được giải phóng bởi liên minh các thành bang Hy Lạp. Tuy nhiên, sau khi Chiến tranh Corinth kết thúc bằng một hiệp ước với Ba Tư, Đế chế Achaemenid đã tái chiếm Miletus.
Năm 334 TCN, Alexander Đại đế bao vây Miletus, và việc chiếm được thành phố này là một trong những bước khởi đầu cho sự sụp đổ của Đế chế Ba Tư.
Lời kết
Tóm lại, Đế chế Ba Tư không chỉ là một trong những đế chế vĩ đại nhất trong lịch sử cổ đại mà còn để lại dấu ấn sâu đậm qua các thành phố mang tính biểu tượng như Persepolis, Pasargadae, Susa và Babylon. Những trung tâm văn hóa, kinh tế và chính trị này đã góp phần xây dựng nên một đế chế hùng mạnh, nơi các di sản kiến trúc, nghệ thuật và quản trị vẫn còn được nghiên cứu và ngưỡng mộ cho đến ngày nay.
Hi vọng rằng qua bài viết này, Thefactsofwar đã giúp bạn đọc có cái nhìn tổng quan về những thành tựu phi thường của Đế chế Ba Tư, đồng thời khơi dậy sự tò mò để tiếp tục khám phá những chương sử hấp dẫn khác. Những câu chuyện lịch sử này không chỉ mang giá trị tri thức mà còn nhắc nhở chúng ta về sức mạnh của sự sáng tạo và trí tuệ trong việc xây dựng những nền văn minh vĩ đại.
Biên dịch nội dung: Minh Tuấn
Nguồn: thecollector.com – 9 Greatest Cities Of The Persian Empire
