Từ một ngôi làng nhỏ bên dòng sông Tiber, La Mã đã vươn lên trở thành một trong những đế chế vĩ đại nhất trong lịch sử, và sự thành công này phần lớn dựa trên sức mạnh của các quân đoàn. Yếu tố then chốt giúp La Mã đạt được vinh quang chính là hệ thống tổ chức chặt chẽ, nơi mỗi binh sĩ từ tân binh đến chỉ huy quân đoàn đều được phân công nhiệm vụ cụ thể. Chính hệ thống cấp bậc này là một trong những yếu tố giúp La Mã vượt trội và áp đảo các đối thủ qua nhiều thế kỷ.
Quân đội La Mã nổi tiếng là một cỗ máy chiến đấu hiệu quả nhờ vào cấu trúc tổ chức và kỷ luật nghiêm ngặt. Dưới đây là các cấp bậc trong hệ thống quân sự của La Mã. Bài viết này, Thefactsofwar sẽ cùng bạn đọc khám phá các cấp bậc trong quân đội La Mã vào thời kỳ đỉnh cao quyền lực của đế chế này.
Cấu trúc quân đoàn La Mã
Quân đội La Mã đã trải qua sự phát triển đáng kể qua các thế kỷ, từ một lực lượng dân quân tạm thời đến đội hình phalanx lấy cảm hứng từ Hy Lạp, và sau đó là đội hình maniple vào thời Cộng hòa Trung kỳ. Đến cuối thời kỳ Cộng hòa, tổng tài Gaius Marius đối mặt với tình trạng thiếu nhân lực và đã bãi bỏ yêu cầu sở hữu đất đai để tham gia quân đội.
Với sự thay đổi này, mọi công dân tự do của La Mã, bất kể tài sản hay địa vị giàu nghèo, đều có thể gia nhập quân đội. Trở thành binh sĩ giờ đây là một lựa chọn nghề nghiệp chuyên nghiệp. Điều này cho phép Marius xây dựng một cấu trúc quân đội mới, được cải tiến qua thời gian và chính thức hóa dưới triều đại của Augustus.
Cốt lõi của quân đội La Mã là các binh sĩ bộ binh hạng nặng. Đơn vị nhỏ nhất trong quân đội được gọi là contubernium, bao gồm tám người cùng chia sẻ một lều. Mười contubernium hợp thành một century (đại đội), sáu century tạo thành một cohort (tập đoàn). Mười cohort sẽ hợp thành một legion (quân đoàn), đơn vị lớn nhất trong quân đội La Mã. Một quân đoàn tiêu chuẩn cũng bao gồm 120 kỵ binh và các lực lượng hỗ trợ, mặc dù đôi khi có ngoại lệ đối với quy tắc này.
Ví dụ, cohort đầu tiên của mỗi quân đoàn có năm century thay vì sáu, và mỗi century trong đó có quân số gấp đôi, với 160 người thay vì 80. Tuy nhiên, hiện vẫn chưa rõ liệu đây có phải là tiêu chuẩn cho tất cả các quân đoàn hay chỉ áp dụng cho một số đơn vị nhất định do hoàn cảnh riêng biệt.
Các sĩ quan cấp cao trong quân đội La Mã
Đứng đầu hệ thống chỉ huy của quân đoàn là legatus legionis (tướng quân), người thuộc tầng lớp Thượng nghị sĩ và được hoàng đế bổ nhiệm. Người này thường ở độ tuổi ngoài 30 và giữ vị trí này khoảng bốn năm, mặc dù có thể phục vụ lâu hơn nếu cần thiết. Địa vị của ông được thể hiện qua nơi ở tại trại quân, gọi là praetorium, bao gồm phòng dành cho gia đình, người hầu, và thậm chí cả vườn hoặc các tiện nghi xa hoa khác. Là một thượng nghị sĩ, ông có quyền được hộ tống bởi năm lictores mang fasces – biểu tượng của quyền lực.
Trong trận chiến, legatus mặc giáp trụ công phu, mũ có mào, cùng áo choàng đỏ và thắt lưng gọi là paludamentum và cincticulus, giúp binh lính dễ dàng nhận diện ông. Ngoài nhiệm vụ quân sự, legatus còn giữ vai trò chính trị. Ở một tỉnh chỉ có một quân đoàn, ông kiêm luôn chức thống đốc tỉnh. Nếu có nhiều quân đoàn trong một tỉnh, mỗi quân đoàn sẽ do một legatus riêng chỉ huy, nhưng tất cả đều dưới quyền thống đốc tỉnh.
Dưới legatus legionis là tribunus laticlavius (quan bảo dân vạch rộng). Người này thường ở độ tuổi cuối 10 hoặc đầu 20, được nhận diện qua dải vạch màu tím rộng trên áo toga, biểu thị địa vị thuộc tầng lớp Thượng nghị sĩ. Dù là phó chỉ huy quân đoàn, tribunus laticlavius không có vai trò cụ thể mà chủ yếu để tích lũy kinh nghiệm quân sự – bước đệm quan trọng trong sự nghiệp chính trị của người La Mã trẻ. Họ được Thượng viện hoặc hoàng đế bổ nhiệm, dễ dàng nhận ra nhờ áo choàng trắng và nơi ở trong trại xa hoa hơn so với binh lính thông thường.
Cấp bậc cao thứ ba là praefectus castorum (chỉ huy trại). Không giống các chức vụ chỉ huy khác, người này thường xuất thân từ tầng lớp bình dân và là binh sĩ chuyên nghiệp thăng tiến qua các cấp bậc. Hầu hết praefectus castorum được chọn từ primus pilus (đại đội trưởng cấp cao nhất).
Là người dành phần lớn đời mình trong quân ngũ, ông có kinh nghiệm thực tế mà legatus và tribunus laticlavius thiếu. Vai trò chính của ông là giám sát toàn bộ quân đoàn, xử lý công việc hành chính và các hoạt động hàng ngày để duy trì hiệu quả hoạt động của quân đoàn. Nếu legatus vắng mặt, praefectus castorum sẽ đảm nhiệm chỉ huy quân đoàn. Ông cũng chịu trách nhiệm về việc huấn luyện và duy trì khả năng sẵn sàng chiến đấu của binh lính.
Dưới quyền ba người này là năm tribuni angusiclavii (quan bảo dân vạch hẹp), xuất thân từ tầng lớp Kỵ sĩ La Mã. Họ được nhận diện bởi dải vạch tím hẹp trên áo toga, tượng trưng cho địa vị xã hội. Chức vụ này là bước khởi đầu cho sự nghiệp chính trị tiềm năng. Một số người ở lại quân đoàn và trở thành binh sĩ chuyên nghiệp. Họ không có quyền chỉ huy trực tiếp quân đoàn mà chủ yếu đóng vai trò hành chính, đảm nhận các nhiệm vụ như giám sát ca gác hoặc tham gia hội đồng kỷ luật.
Các đại đội trưởng trong quân đội la mã
Cấp bậc nổi tiếng và có lẽ quan trọng nhất trong quân đội La Mã chính là centurion (đại đội trưởng). Đây là các sĩ quan chuyên nghiệp, chủ yếu xuất thân từ tầng lớp thấp, thăng tiến qua các cấp bậc trong quân đội, mặc dù một số người được chọn từ tầng lớp Kỵ sĩ. Mỗi quân đoàn có 59 đại đội trưởng, mỗi người chỉ huy một century (đại đội) gồm 80 binh sĩ.
Cấp bậc của centurion được chia thành nhiều cấp độ khác nhau, trong đó cao nhất là primus pilus (thương thủ đầu tiên). Ông chỉ huy century đầu tiên của cohort đầu tiên – một century có quân số gấp đôi, với 160 người – và thường là người tiếp theo đảm nhận chức vụ chỉ huy trại (praefectus castorum). Nếu chưa thuộc tầng lớp Kỵ sĩ, primus pilus sẽ được phong tước sau khi nghỉ hưu. Năm centurion khác trong cohort đầu tiên được gọi là primi ordines, có cấp bậc cao hơn các centurion khác trong quân đoàn.
Các centurion còn lại có các danh hiệu gắn liền với lịch sử của quân đội La Mã từ thời kỳ Cộng hòa Trung kỳ và đội hình maniple cổ xưa. Các danh hiệu này bao gồm pilus prior, pilus posterior, principes prior, principes posterior, hastatus prior, và hastatus posterior, được sắp xếp theo thứ tự giảm dần. Pilus prior chỉ huy century đầu tiên của một cohort và có quyền chỉ huy toàn bộ cohort trong trận chiến, cao hơn các centurion khác trong cùng cohort.
Địa vị cụ thể của một centurion được xác định bởi century mà ông chỉ huy. Centurion của century đầu tiên có cấp bậc cao hơn centurion của century thứ hai, và cứ tiếp tục như vậy. Tương tự, cohort đầu tiên có cấp bậc cao hơn cohort thứ hai, và tuần tự xuống đến cohort thứ mười. Trong một quân đoàn, primus pilus là centurion cao cấp nhất, trong khi người chỉ huy century thứ sáu của cohort thứ mười có cấp bậc thấp nhất.
Phần lớn centurion đạt được cấp bậc này sau nhiều năm phục vụ trong quân đội, thăng tiến qua các cấp bậc, mặc dù đôi khi họ được bổ nhiệm trực tiếp bởi hoàng đế, Thượng viện, hoặc các quan chức cấp cao khác. Một yêu cầu bắt buộc đối với centurion là phải biết đọc viết tiếng Latin, vì họ cần hiểu các mệnh lệnh bằng văn bản và truyền đạt chúng đến binh lính.
Trong thời bình, centurion chịu trách nhiệm duy trì kỷ luật và đảm bảo khả năng sẵn sàng chiến đấu của binh sĩ. Biểu tượng quyền lực của họ là một cây gậy nho (vitis), dùng để trừng phạt binh sĩ khi cần thiết. Một centurion nổi tiếng với biệt danh “Cedo Alteram” (đưa ta cái khác), vì thói quen đánh gãy gậy nho trên lưng binh sĩ và yêu cầu thay gậy mới. Ông đã bị giết trong một cuộc binh biến.
Trong trận chiến, centurion dễ dàng được nhận ra nhờ chiếc mũ bảo hiểm có mào ngang và thanh kiếm đeo bên hông trái – khác với binh sĩ thông thường thường đeo bên phải. Họ cũng mặc giáp trụ công phu hơn, bao gồm cả bảo vệ chân bằng kim loại và dây đai gắn huy chương và phần thưởng giành được trong suốt sự nghiệp.
Nhiệm vụ chính của centurion là dẫn dắt binh lính – không chỉ bằng mệnh lệnh mà còn bằng hành động. Họ đứng ở phía trước của century, bên trái đội hình, và luôn là người đầu tiên xông lên trong mọi cuộc tấn công, cũng như người cuối cùng rút lui. Vì vai trò này, centurion thường phải đối mặt với tỷ lệ thương vong cao trong suốt quá trình phục vụ.
Các sĩ quan cấp thấp trong quân đội La Mã
Dưới cấp bậc centurion là các principales, tương đương với các hạ sĩ quan trong quân đội hiện đại. Trong số này, chức vụ quan trọng nhất là optio. Được chọn từ hàng ngũ binh sĩ bởi century, optio là người chỉ huy phó của century và hỗ trợ centurion trong các công việc hành chính.
Ngoài ra, optio còn tham gia giám sát việc huấn luyện và duy trì kỷ luật của century. Trong trận chiến, optio đứng ở phía sau bên phải của đội hình, đối diện với centurion, đảm bảo hàng ngũ giữ vững trật tự. Ông sử dụng cây gậy gỗ – biểu tượng của chức vụ – để nhắc nhở và khích lệ binh sĩ giữ vững hàng ngũ. Nếu centurion bị thương hoặc tử trận, optio sẽ thay thế vị trí chỉ huy.
Mỗi century còn có một tesserarius, tên gọi lấy cảm hứng từ bảng sáp tessera dùng để ghi mật khẩu. Tesserarius chịu trách nhiệm bảo quản và phân phát mật khẩu cho binh sĩ cần thiết, đồng thời giám sát việc canh gác. Trong trận chiến, tesserarius đứng ở phía sau bên trái đội hình, hỗ trợ optio duy trì trật tự. Dưới quyền tesserarius là decanus, người chỉ huy nhóm tám binh sĩ của contubernium (nhóm chia sẻ một lều) và thường là người có kinh nghiệm nhất trong nhóm.
Mỗi century còn có một signifer, đôi khi gọi là vexillarius, người mang biểu tượng signum – một ngọn giáo được trang trí bằng huy chương và thường có một bàn tay bằng kim loại ở đầu, tượng trưng cho lời thề trung thành với hoàng đế mà mỗi binh sĩ đã tuyên thệ. Signum là điểm tập hợp của century, một biểu tượng dễ nhận biết giữa sự hỗn loạn của trận chiến, do đó giữ vai trò vô cùng quan trọng. Signifer thường được nhận diện nhờ bộ da thú mà họ mặc như một biểu tượng chức vụ.
Ngoài chiến trường, signifer còn chịu trách nhiệm quản lý tiền lương và tài khoản tiết kiệm của binh sĩ. Họ làm việc chặt chẽ với cornicen, người mang chiếc kèn đồng lớn dùng để truyền mệnh lệnh trong trận chiến hoặc thu hút sự chú ý của binh sĩ.
Mỗi quân đoàn cũng có một imaginifer, người mang cờ tiêu có hình ảnh của hoàng đế – lời nhắc nhở thường xuyên về lời thề trung thành của binh sĩ. Ngoài ra còn có aquilifer, người mang biểu tượng đại bàng vàng của quân đoàn, một trong những vị trí danh giá nhất trong quân đội. Mất biểu tượng này là nỗi ô nhục lớn đối với quân đoàn. Hoàng đế Augustus từng tuyên bố rằng việc thu hồi các biểu tượng đại bàng của quân đoàn bị Parthia bắt giữ tại trận Carrhae là một trong những thành tựu vĩ đại nhất trong cuộc đời ông, điều này cho thấy tầm quan trọng của vị trí aquilifer.
Về địa vị, aquilifer xếp giữa optio và centurion. Tiến lên vị trí centurion thường là bước tiếp theo trong sự nghiệp của một aquilifer.
Các cấp bậc khác và quân đội trợ chiến
Ngoài các cấp bậc cụ thể, quân đoàn La Mã còn có một tầng lớp chung gọi là immunes. Đây là những chuyên gia trong các lĩnh vực như thợ rèn, thợ mộc, vận hành máy công thành, kỹ sư, nhân viên y tế, thư ký, và các vai trò khác. Do sở hữu kỹ năng đặc biệt, họ được miễn trừ khỏi phần lớn các công việc nặng nhọc thường ngày của quân đội, chẳng hạn như canh gác hoặc vệ sinh. Immunes cũng có thể nhận mức lương cao hơn một chút so với binh lính thông thường. Những người đang trong quá trình huấn luyện để trở thành immunes được gọi là discens.
Dưới tất cả các cấp bậc này là munifex, tức binh sĩ thông thường. Họ chiếm phần lớn quân số của quân đội La Mã, nhận mức lương thấp nhất và phải thực hiện mọi công việc cực nhọc, lặp đi lặp lại, và mệt mỏi để duy trì hoạt động của quân đội. Tuy nhiên, nếu dũng cảm, có năng lực và tận tụy, binh sĩ có thể được cấp trên chú ý và thăng tiến, đạt được nhiều địa vị và tài sản hơn, thậm chí có thể lên đến chức chỉ huy trại (camp prefect).
Một cấp thấp hơn nữa là triones, những tân binh. Trong giai đoạn huấn luyện kéo dài vài tháng, họ phải tuân theo kỷ luật nghiêm ngặt và học mọi kỹ năng cần thiết của một binh sĩ. Điều này bao gồm diễu hành trong đội hình, đào hào, dựng tường cọc bảo vệ quanh trại – việc mà quân La Mã thực hiện mỗi đêm trong hành trình – cùng với chạy bộ, bơi lội, cưỡi ngựa cơ bản, và sử dụng thành thạo vũ khí như pilum (một loại lao phóng), cũng như luyện tập không ngừng với kiếm và khiên.
Vũ khí luyện tập thường nặng gấp đôi so với vũ khí thực, nhằm tăng cường sức mạnh cho tân binh. Khi hoàn thành huấn luyện, triones sẽ trở thành munifex và được phân vào một quân đoàn, bắt đầu thời hạn phục vụ 25 năm.
Ngoài các binh sĩ La Mã, quân đội còn sử dụng lực lượng auxiliares (quân trợ chiến), gồm những người không phải công dân La Mã nhưng chiến đấu trong quân đoàn để đổi lấy quyền công dân sau khi hoàn thành nghĩa vụ. Quân trợ chiến có thể là bộ binh, kỵ binh, hoặc đôi khi là cả hai trong một đơn vị hỗn hợp.
Kỵ binh được tổ chức thành các đơn vị gọi là alae (đội cánh), gồm 16 turmae (trung đội), do một praefectus alae chỉ huy. Mỗi turma bao gồm 32 kỵ binh, dưới sự chỉ huy của một decurion, với phó chỉ huy gọi là duplicarius. Bộ binh trợ chiến được sắp xếp thành các cohort và century, với cơ cấu cấp bậc và chức vụ tương tự như các binh sĩ quân đoàn chính quy.
Cơ cấu cấp bậc này tồn tại trong thời kỳ Principate, khi La Mã đạt đến đỉnh cao quyền lực. Trong cuộc khủng hoảng thế kỷ thứ ba, quân đội La Mã đã được cải tổ, loại bỏ một số cấp bậc và vị trí cũ để thay thế bằng những chức vụ mới, phù hợp hơn với chiến lược phòng thủ của La Mã. Dù thay đổi ra sao, tổ chức quân đoàn luôn là nền tảng sức mạnh của La Mã, từ những ngày đầu sơ khai cho đến khi đế chế sụp đổ.
Lời kết
Tóm lại, Quân đội La Mã không chỉ là một lực lượng quân sự hùng mạnh mà còn là biểu tượng của tổ chức, kỷ luật và sự phát triển vượt bậc về chiến lược. Từ cấu trúc cấp bậc rõ ràng, sự linh hoạt trong tổ chức quân đoàn, đến vai trò của từng cá nhân từ tân binh đến chỉ huy, tất cả đã tạo nên một cỗ máy chiến tranh vĩ đại, giúp La Mã thống trị trong nhiều thế kỷ.
Thefactsofwar hy vọng rằng qua bài viết này, độc giả đã có cái nhìn sâu sắc hơn về cách Quân đội La Mã vận hành, cũng như vai trò quan trọng của họ trong việc xây dựng một trong những đế chế vĩ đại nhất lịch sử. Đồng thời, bài viết cũng khơi gợi sự quan tâm về những giá trị và bài học mà chúng ta có thể học hỏi từ cách tổ chức và lãnh đạo xuất sắc của họ.
Biên dịch nội dung: Minh Tuấn
Nguồn: thecollector.com – Roman Military Ranks: From Legionary to General
